Электромагнитизм - бу физиканинг электромагнит кучини ўрганувиш булимидир. Бу куч зарядланган парчалар орасида юз берадиган физика интеракцияси турини ташкил этади. Электромагнит кучи электрик ва магнит майдандардан иборат болиб, нур кабилдаги электромагнит излучение (мисолий рўйхатга кошиш учун йоруг‘лик) учун жавобгар.
Ким электромагнитизмни ачкан?
1820 йилда дания физиги Ханс Кристиан Эрстед компас игласи электр авозида ўтказилган жаддий чизиқка яқинлаштирилганда сарпайганини ачди. Жаддий ақибати тоқтағанда, компас игласи эски жойини қайтарди. Бу маҳмуд ачилуви электр ва магнит ортасидаги богликларни кўрсатиб, электромагнит ва замонавий саноат асоси боғишталган изобретенияларга юл очди.
Эрстед аниқлаган бу, электронлар юрғизилган кондуктор билан магнит майдони ортасида ҳеч қандай bog'liqlik yo'q, chunki konduktor magnit emas bronzadan qilinadi. Konduktor orqali harakatlanayotgan elektronlar konduktor atrofida magsnit maydonini yaratadi. Zaryadlangan zarrachalarning biriga magsnit maydoni doimiy bo'lganligi sababli, oqish miqdori va magsnit maydonining kuchlanishi ortadi. Rasmda 1 da konduktor orqali oqish borayotgan joyda magsnit maydoni tasvirlangan. Konduktor atrofidagi markaziy aylanalar maydonni ifodalaydi, agar barcha chiziqlar ko'rsatilsa, u kontinual silindr shaklida ko'rinadi.
Расм 1 - Кондуктор атрофидаги магнит майдони, унда электр ақибати юрғизилмоқда.
Агар кондукторда электр ақибати юрғизилишида, куч кучлиги кондуктор атрофидаги магнит майдони арасида қолади. [Расм 10-26] Агар кондуктор атропида кичик электр ақибати юрғизилса, кучлиги А айланасига чегара тутади. Агар ақибати юрғизилган миқдори ортса, кучлиги В айланасига кенгаядиган, ва ақибати юрғизилган миқдори ёмонроқ ортса, кучлиги С айланасига кенгаядиган. А айланасига кенгаядиган вақтда, янги кучлиги А айланасига пайда бўлади. Ақибати юрғизилган миқдори ортса, айланалар сони кўпайади, шунда кондуктор атрофидаги магнит майдони кенгаядиган.
Расм 2 - Электр ақибати юрғизилган миқдори ортса, магнит майдони кенгаядиган.
Агар электр ақибати тұрақты ва ўзгармаган бўлса, магнит майдони статикалық қолади. Ақибати юрғизилган миқдори тўхтағанда, магнит майдони ўрнатилади ва кондуктор атрофидаги магнит махсусиёти ёқолади.
Компас игласи электр ақибати юрғизилган кондуктор атрофидаги магнит майдони ёналиншини кўрсатишда ишлатилади. Расм 3 A кўринишида, компас игласи кондуктор атрофида радиус чизиғи билан перпендикуляр бўлиб, кондуктордан бир инч ечилиб турган. Агар электр ақибати юрғизилмаган бўлса, компас игласи йер магнит полюси томонга босилади. Электр ақибати юрғизилганда, игла кондуктор атрофидаги силалар ёналиншини кўрсатишга юналади. Компас игласи кондуктор атрофидаги магнит майдони айлана шаклда эканлигини кўрсатади. Расм 3 B кўринишида, агар электр ақибати юрғизилган миқдори алмашса, компас игласи боротарга кўрсатади, бунда магнит майдони ёналиншини алмашади.
Расм 3 - Электр ақибати юрғизилган кондуктор атрофидаги магнит майдони.
Электр ақибати юрғизилган миқдори белгиланганда, магнит майдони ёналиншини аниқлаш үчун ишлатиладиган үсул Расм 4 да кўрсатилган. Агар кондуктор сол қол билан тутса, баланги электр ақибати юрғизилган ёналиншини кўрсатса, пастки парчалар кондуктор атрофидаги магнит майдони ёналиншини кўрсатади. Бу "сол қол қоидалари" деп аталади.