Energî şevgirtinê ne ku me fikir bike?
Hukmî Nrgîyên Bexsazan
Hukmî Nrgîyên Bexsazan yek pîvanîya bingehîn e te fizîk e ku dike nrgîya girîng yên cîhazê derbasdar çûbik bibe. Yani, nrgîya tune ne hatine sero ne çêkirin; tune dêwerek hatine guherandin ji formek din vê formek din an hatine berdewam bêtir.
1. Pêşnûmayî
Hukmî Nrgîyên Bexsazan bi vê şêweyê pêş niha:
Di cîhazê derbasdar de, nrgîya girîng yên heta çendiyayê dibêje.
Nrgîya tune dêwerek hatine guherandin ji formek din vê formek din, lê nrgîya girîng yên cîhazê tune dêwerek hatine guherandin.
2. Binînên Matematîkî
Hukmî Nrgîyên Bexsazan bi binînên matematîkîya vê şêweyê pêş niha:
E serseri=E dema hate
lê:
E serseri nrgîya girîng yên cîhazê di vê stîtên serserî de ye.
E dema hate nrgîya girîng yên cîhazê di vê stîtên dema hate de ye.
Ger karî şandar be, binîna bi vê şêweyê pêş niha:
E serseri +W=E dema hate
ku W nrgîya karî ya ji bo cîhazê an ji bo cîhazê hatine şandar e.
3. Formên Nrgîyê
Nrgîya di formên girîng yên jî de ye, bele:
Nrgîya Hareketî: Nrgîya ku objektê dike ji bo hareketiya xwe, bi binîna K= 1/2 mv2, ku m qalîbjeya objektê û v çepeda objektê e.
Nrgîya Potensiyel: Nrgîya ku objektê dike ji bo pozîsyona xwe an stîtê, bela nrgîya potensiyel ên gravitasyonî U=mgh, ku m qalîbjeya objektê, g çepeda gravitasyonî û h bilindayê; an nrgîya potensiyel ên elastîk U= 1/2 kx2, ku k kostantê zerdî û x derzeyê.
Nrgîya Termîk: Nrgîya ku bi hareketên rasî objektên têne wekheye.
Nrgîya Kimî: Nrgîya ku di bondên kimî de were bike, ji bo reaksiyonên kimî (belê, yanîyan).
Nrgîya Elektrîkî: Nrgîya ku ji bo şandina strîman elektrîkî were bike.
Nrgîya Nûklî: Nrgîya ku di navên atomî de were bike, ji bo fission an fusion nûklî.
4. Misalekan Nrgîyên Bexsazan
Dereç Biçav: Ger objektê biçav dike ji balî, nrgîya potensiyel ên gravitasyonî ya wê bi çavkerde diguherandin da nrgîya hareketî. Ji bilîndana havê, nrgîya hareketî ya objektê di vê dema ku ji çikê were çavkerde dê wekhevî bibe bi nrgîya potensiyel ên gravitasyonî serserî.
Oscillator Zerdî: Di sisteman ideal zerdî-masa de, nrgîya potensiyel ên elastîk li ser pozîsyonên herêmî dê wekhevî bibe, lê heta nrgîya wate hareketî di stîtên tarazî de. Ji bo çendiyayê, nrgîya mekanîkî girîng yên heta dibêje.
Teristî û Nrgîya Termîk: Ger du objekt dike teristî, nrgîya mekanîkî hatine guherandin ji bo nrgîya termîkî. Lêser nrgîya mekanîkî tune dêwerek hatine guherandin, nrgîya girîng yên heta (mekanîkî + termîk) tune dêwerek hatine bexsaz kirin.
5. Karînerên Hukmî Nrgîyên Bexsazan
Mühendisî: Di destpêka makînan, sisteman elektrîkî, motorên termîkî, ... de, Hukmî Nrgîyên Bexsazan bi karîn ji bo analîza nrgîya girtî, çixtî, û efîsîansya guherandina.
Zanîngeha Fizîk: Di sazanên fizîkî partîkelyan û astrefizîk de, Hukmî Nrgîyên Bexsazan pîvanî e ji bo fahmidana fenomenên girîng yên di hevî de.
Ji Roja: Hukmî Nrgîyên Bexsazan fahmidana fenomenên rojan, bela serbestina motorên maşîn, şandina û çixtina bataryên, ... e.
6. Nrgîyên Bexsazan û Hukmî Yekemîn Termodînâmîk
Hukmî Nrgîyên Bexsazan avakêşî e Hukmî Yekemîn Termodînâmîk, ku dike nrgîya navendî yên cîhazê bibe wekî nrgîya tenîn ji bo cîhazê minus nrgîya karî ya ji bo cîhazê:
ΔU=Q−W
lê:
ΔU guhertina nrgîya navendî yên cîhazê e.
Q nrgîya tenîn ji bo cîhazê e.
W nrgîya karî ya ji bo cîhazê e.
Hukmî Yekemîn Termodînâmîk hesabê e Hukmî Nrgîyên Bexsazan di sisteman termodînâmîk de.
7. Herîmên Hukmî Nrgîyên Bexsazan
Lêser Hukmî Nrgîyên Bexsazan bi serîliyek bi karî ye di fizîkê klasîk de, di stîtên herêmî yên din—belê çendiyayê çepedî, navendên gravitasyonî yên zor, an di scale ên quantum de—relativity û quantum mechanics bi pîvanî yên zorhatî pêş niha ji bo fahmidana nrgîyên bexsazan. Belê, di relativity specîyal de, mal û nrgîya tune dêwerek hatine guherandin, wekî binîna fame E=mc2.
Pergala
Hukmî Nrgîyên Bexsazan yekan pîvanîya girîng yên di natûrê de, ku dike nrgîya girîng yên cîhazê derbasdar çûbik bibe, lêser tune dêwerek hatine guherandin ji formek din vê formek din. Ev hukm pîvanî ye ji bo fizîk, mühendisî, roj, û sazanên zanîngehîn din.
